Wereldwijd staan overheden voor grote opgaven, zoals klimaatverandering en maatschappelijke ongelijkheid. Hoe kunnen zij zich beter toerusten voor deze opgaven? En welke rol kan evaluatieonderzoek hierbij spelen? Deze vragen staan centraal in het toegankelijk geschreven boek Changing bureaucracies: Adapting to uncertainty, and how evaluation can help (Abingdon/New York: Routledge 2021), onder eindredactie van Burt Perrin en Tony Tyrrell. Jedid-Jah Jonker bespreekt deze bundel en staat hierbij onder meer stil bij de relevantie van de inzichten uit het boek voor de Nederlandse overheid.

Volgens de auteurs van dit boek vertoont de huidige representatieve keuzedemocratie scheurtjes, om niet te zeggen barsten. Er is steeds minder dualisme tussen kabinet en Kamer. Keuzes worden gemaakt op basis van een relatief gesloten netwerk dat denkt in termen belangenuitruil en kleine stappen. Kennis uit onderzoek wordt in dat proces onderbenut. Besturen bestaat uit top-down processen. De politieke en ambtelijke top heeft een obsessie om altijd in control te willen zijn. Die regenteske en conservatieve benadering past volgens de auteurs echter steeds minder in een steeds complexere wereld. We moeten daarom streven naar een participatieve kennisdemocratie, waarin de beleidsambtenaar van de 21ste eeuw functioneert als een katalyserende spil in een proces van open en innovatieve beleidsontwikkeling.
Het is een waardevol boek met een belangrijke boodschap: veel kan en moet inderdaad anders. Enkele belangrijke thema’s komen in het boek echter onvoldoende aan de orde. In deze boekbespreking wordt hier dieper op ingegaan.

‘The institutionalisation of evaluation in Europe’ is een lijvige, Engelstalige bundel over de institutionalisering van de beleidsevaluatie in Europa, onder redactie van drie Duitse evaluatiedeskundigen. Het boek bestaat uit een inleidend hoofdstuk over het analytisch begrippenkader en de gevolgde methode, zestien landenhoofdstukken, geschreven door nationale experts en twee internationale organisaties, en tot slot een synthesehoofdstuk van de hand van de drie redacteuren. Centraal thema is de verankering van de beleidsevaluatie in het politiek-bestuurlijk systeem, de civiele samenleving en de beroepsgroepen. De bundel is de eerste in een reeks van vier boeken, die samen een ‘wereldkaart van evaluatiesystemen’ moeten opleveren. Elk hoofdstuk bevat een uitgebreid notenapparaat, literatuurverwijzingen, figuren en tabellen.

Onder redactie van B. Guy Peters en Guillaume Fontaine verscheen in 2020 bij EE Publishers een handboek over vergelijkende beleidsanalyse. Dit terrein van onderzoek heeft stevige raakvlakken met beleidsevaluatie en beleidsanalyses (als die niet-vergelijkend zijn). Een breed en interessant spectrum van onderwerpen komt aan de orde, onder andere over methodologie(en), de rol van theorieën, diverse inhoudelijke onderwerpen en – voor wie het breed wil interpreteren – zelfs de groei van kennis op dit specialisme.

Het boek van voormalig topambtenaar Roel Bekker Dat had niet zo gemoeten! analyseert op scherpe wijze fouten en falen bij de overheid. Doordat de overheid allerlei steken laat vallen bij de voorbereiding van beleid en bovendien te weinig leert van beleidsevaluaties, ontstaat er beleid dat verre van optimaal functioneert, onder meer omdat de uitvoering wordt belast met (zeer) ingewikkelde procedures. Voor de overheid valt uit dit boek veel te leren over hoe het beter kan worden aangepakt. De vraag is wel of dat ook gaat gebeuren, want eerdere publicaties met waardevolle aanbevelingen op dit gebied hebben maar weinig effect gehad.

In maart 2020 verscheen het boek Beleidsevaluatie in theorie en praktijk van Peter van der Knaap, Valérie Pattyn en Dick Hanemaayer. Joost Fledderus bespreekt de inhoud van het boek en geeft aan welke meerwaarde het biedt voor (aankomende) beleidsonderzoekers.

De narratieve aanpak van evalueren biedt diepgang en verklaring, en vormt daarmee een betekenisvolle aanvulling op methodieken waarin de feitelijke beschrijving van de werkelijkheid en normenkaders centraal staan. De narratieve aanpak is een aanvulling op traditionele methodieken, maar is niet plaatsvervangend.

De bundel Kennis voor beleid (2015), onder redactie van Peter van Hoesel, Jos Mevissen en Bart Dekker, is een boek voor iedereen die werkzaam is op het snijvlak van onderzoek en beleid. De uitgave is vooral opgezet als leerboek of overzichtswerk voor studenten, beleidsonderzoekers en beleidsmedewerkers die in hun dagelijkse praktijk te maken hebben met beleidsonderzoek.

De positieve benadering van evaluatie in relatie tot het bereiken van succes is een frisse wind. Het wordt inderdaad tijd dat evaluatoren gebruikers meer helpen en stimuleren om van (beleids)ervaringen te leren. En: dat geëvalueerden zich daarvoor vanaf het begin openstellen. Aandachtspunt is wel dat de evaluator daarbij zijn of haar waardevolle kritische (kennis)blik niet verliest.

Emery Roe’s nieuwste boek, Making the Most of Messes, biedt een verfrissend antwoord op de uitdagingen waarvoor de huidige bestuurskunde zich gesteld ziet om problemen van collectief handelen onder vaak grote tijdsdruk aan te pakken met beleid, organisatie en publiek management.
Aan de hand van actuele, veelal Nederlandse, voorbeelden worden de hoofdthema’s uit dit boek besproken. Daarin staat centraal dat veel beleid en bestuur tegenwoordig een ‘janboel’ (‘mess mongering’) veroorzaakt en dat daardoor steeds meer aandacht uitgaat naar het managen of beheersbaar houden van die ‘troep’ (‘mess management’).
Roe bezint zich in dit boek op de vraag hoe politiek en bestuur dit soort ‘policy messes’ kunnen beheersen of voorkomen om betrouwbaarder om te gaan met voor burgers en consumenten vitale dienstverlening van wankelende banken, onvoorspelbaar treinverkeer en ander openbaar vervoer, dichtslibbende wegen, achterstallig dijkonderhoud, mislukkende ICT-projecten, uit elkaar vallende of slecht functionerende netwerken voor jeugd- en ouderenzorg, et cetera.

Dit artikel bevat een uitvoerige samenvatting en een beoordeling van een nieuw boek van Furubo, Rist en Speer met als (in het Nederlands vertaalde) titel: ‘Evaluatie in turbulente tijden. Reflecties op een discipline in verwarring’. De aanleiding voor dit boek is dus de opvatting dat de meeste politieke en bestuurlijke contexten voor beleidsevaluatie zo sterk in beweging zijn geraakt dat ex-post beleidsevaluatie als discipline en vanzelfsprekend onderdeel van het proces van beleidsondersteuning in crisis is geraakt en bedreigd wordt. In het kort geeft dit boek als antwoord op deze dreiging: relativeer het ideaal van ‘evidence-based’ beleid, en ga voor ‘real-time’ evaluatie; verleg uw aandacht van ex-post evaluatie ten behoeve van verantwoording achteraf naar ex-ante evaluatie tijdens de beleidsformulering en ex-durante evaluatie parallel aan de beleidsimplementatie, met als doelen: ‘early warning’, beleidsleren, en flexibel reageren op snel veranderende omstandigheden. Natuurlijk heeft dat gevolgen voor rolopvattingen en taakverdelingen in de procesarchitectuur van het beleidsproces.

In dit artikel bespreekt Peter van Hoesel het essay ‘Van waarheidsvinding naar publieke waarde’ van de auteurs Arjan van Daal, Paul Misdorp en Mark van Twist. Het essay geeft een inkijk in de rol en positie van onderzoekbureaus bij de decentrale overheden, waarvan de grootste categorie de gemeentelijke onderzoekbureaus betreft die bekendstaan als ‘bureaus voor onderzoek en statistiek’.

Recensie van het boek Management van beleidsonderzoek. Handreiking voor verdere professionalisering van een dynamisch vakgebied, onder redactie van Bart Dekker, Peter van Hoesel en Yvonne Prince, Den Haag: Boom Lemma uitgevers 2011